Հայաստանի Հանրապետությունը չնաշխարհիկ է իր ճարտարապետությամբ, որը բնորոշում է մեր երկրի ողջ մշակույթը, պատմական անցյալն ու ազգային հարստությունը։ Ընդհանուր առմամբ, հայկական ճարտարապետության առանձնահատկությունը ապահովում են հայկական քարերի բազմազանությունը, չէ որ հայկական լեռնաշխարհը հարուստ է բազմատեսակ քարերով։ Ընդ որում, ճարտարապետությունը Հայաստանում սկիզբ է առնում դեռևս Քարե դարից, իսկ հուշարձանային ճարտարապետությունը ք․ա․ երկրորդ հազարամյակի առաջին կեսից։ Եվ արդեն առաջինից երրորդ հազարամյակներում հայերը սկսեցին կառուցել ամենատարբեր բնակելի և պաշտպանողական կառույցներ։

Եկեք միասին դիտարկենք Հայաստանի նշանավոր ճարտարապետական կառույցները։

Զվարթնոցի տաճար

Զվարթնոցի տաճարը գտնվում է Արարատյան դաշտում՝ Էջմիածին քաղաքից 3 կմ հարավ: Պատմական այս տարածքը նախաքրիստոնեական շրջանում հայտնի երկրպագության վայր էր: Պեղումների ընթացքում այստեղ հայտնաբերվել է ուրարտական ​​տաճարի հիմքերը, զոհասեղան և Ռուսա II թագավորի սեպագիր արձանագրությունը, որը վկայում է Հրազդան գետի ջրանցքի կառուցման մասին: Ավելին, Զվարթնոցի տարածքում է եղել հեթանոսական Տիր աստծու մեհյանը (դպրության և գիտությունների աստված)։

Քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունելուց հետո՝ հեթանոսական տաճարը վերածվել է եկեղեցու: Ենթադրվում է, որ Զվարթնոցի տաճարը կառուցվել է 643-652 թվականներին:

Անվան ծագման մասին լայն տարածում է ստացել հետևյալ ավանդությունը։ Ըստ պատմիչ Սեբեոսի, տաճարի անունը ծագում է հին հայկական «զվարթուն» բառից, որը նշանակում է «հրեշտակ»: Ըստ այդմ տաճարը կոչվել է «Հրեշտականոց»: Թերևս տաճարի անվանումը կապված էր նրա ճարտարապետական ​​ոճի հետ, քանի որ բազմաթիվ լուսամուտների միջով թափանցող արևի լույսը ճախրող հրեշտակների թևերի տպավորություն էր ստեղծում:

Հետաքրքրական է, որ միայն Սեբեոսն է տաճարը անվանում «Զվարթնոց»: Մնացած բոլոր գրառումներում այն ​​հիշատակվում է որպես Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի: Տաճարը կանգուն է եղել մինչև 10-րդ դարի վերջը և, ամենայն հավանականությամբ, քանդվել է երկրաշարժի հետևանքով: Մինչև 1901 թ.-ի պեղումները տաճարի ավերակները ծածկված էին հողով: 1905 թվականին հայ նշանավոր ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանը Վաղարշապատում պեղումներ է կատարել և վերականգնել  տաճարը՝ օգտագործելով բնօրինակ քարերը։

Տաճարի նոր ծրագիրը ևս կազմել է Թորոս Թորամանյանը։ Շատ փորձագետներ պնդում են, որ Թորամանյանի ծրագիրը չի համապատասխանում Զվարթնոցի պատմական տաճարի նախատիպին։ Կառուցված է հայկական ճարտարապետական ոճով և զարդարված է հունական խաչերով։

Զվարթնոցի տաճարը տպավորիչ չափսերի եզակի ճարտարապետական ​​կառույց էր: Ժամանակին բնորոշ խաչաձև գմբեթավոր կամ բազիլիկային տիպի կառուցվածքի փոխարեն՝ Զվարթնոցը ներկայացնում էր բոլորովին նոր ոճ: Եռաստիճան՝ հաջորդաբար նվազող 3 գլանաձև ներդաշնակ ծավալների միասնական շինությունն իր ժամանակի ամենաբարձր կառույցներից էր (45-49 մ):

Զվարթնոցը հիմնադրվել է այն վայրում, որտեղ, ենթադրվում է, որ Տրդատ թագավորը հանդիպել է Գրիգոր Լուսավորչին․ հավանաբար Ներսես III- ը այդ իսկ պատճառով է կառուցել տաճարը հենց այստեղ: Տաճարի օծմանը ներկա էր բյուզանդական կայսր Կոստաս Երկրորդը: Նա այնքան տպավորված էր կառույցի շքեղությամբ, որ վերադառնալով հայրենիք՝ վարձում է Զվարթնոցի ճարտարապետին, որպեսզի վերջինս նմանատիպ տաճար կառուցի Կոստանդնուպոլսում: Ճարտարապետը, դժբախտաբար, հիվանդանում է և ճանապարհին մահանում:

Հարկ է նաև նշել, որ 1989 թվականից տաճարն ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում:

Հաղպատի վանական համալիր

Հաղպատի վանական համալիրի՝ տարբեր ժամանակներում կառուցված և տարաբնույթ շինություններն ի վերջո կազմել են ամբողջական, ներդաշնակ, ասիմետրիկ, բայց հավասարակշիռ մի հորինվածք, որի բաղկացուցիչ յուրաքանչյուր տարրը և մանրամասները համահունչ են միմյանց և շրջակա բնությանը։ Վանքի ընդհանուր համայնապատկերում առանցքային և գերիշխող դիրք է գրավում Սուրբ Նշան եկեղեցին (976-991), որը հայ միջնադարյան ճարտարապետության բացառիկ արժեքավոր նմուշներից է։ Սուրբ Նշան եկեղեցուն կից աստիճանաբար ձևավորվել է համալիրի կորիզը կազմող հուշարձանախումբը։ Եկեղեցին պատկանում է գմբեթավոր դահլիճի տիպին՝ արտաքուստ՝ ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև հատակագծով և անկյուններում տեղադրված երկհարկ ավանդատներով։

Համալիրի երկրորդ գավիթը (1255թ․), որը կառուցող վանահոր անունով կոչվում է նաև «Համազասպի ժամատուն», գտնվում է Սուրբ Նշան եկեղեցու հյուսիսային կողմում, մոտ 8 մ հեռավորությամբ։ Այն ամենամեծն է քառակուսի հատակագծով կենտրոնակազմ չորս սյուների վրա հենված կամարածածկ և երդիկավոր գավիթների շարքում։

Համալիրի երրորդ փոքր՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին (13-րդ դար), գտնվում է Սուրբ Նշան եկեղեցու գավթի հյուսիսային կողմում։ Ներքուստ խաչաձև, սակայն առանց ավանդատների, կենտրոնակազմ գմբեթավոր կառույց է, որի հյուսիսային և հարավային խաչաթևերի խորությունն այնքան փոքր է, որ հատակագծում դրանք ընդգրկվել են եկեղեցու պարզ ուղղանկյան եզրագծի մեջ։ Եկեղեցին կոչվում է նաև Խաթունաշեն, կառուցողի՝ Դեսումյանց Հասան իշխանի դուստր Խաթունի անվամբ։

Հաղպատի վանական համալիրի այս ճարտարապետական գլուխգործոցը ամբողջացնում են գրատունը, Համազասպի ժամատունը, զանգակատունը, սեղանատունը, Սբ․ Գրիգոր եկեղեցին և մեմորիալ և մոնումենտալ արվեստի բազմաթիվ հուշարձանները։ Շինությունները կառուցվել են տարբեր ժամանակաշրջաններում, դրանցից ամենավաղը թվագրվում է 10-րդ դարին: Հաղպատը ծառայել է ոչ միայն որպես կրոնական, այլև որպես խոշոր կրթական կենտրոն: Հաղպատում գրվել, ընդօրինակվել և ծաղկվել են բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնք օգտագործվել են նաև միջնադարյան Հայաստանի գիտաուսումնական այլ կենտրոններում: Այստեղ ուսանել, ստեղծագործել և դասավանդել են ժամանակի բազմաթիվ նշանավոր հոգևորական գիտնականներ. ուսուցչապետ Հովհաննես Սարկավագը (Իմաստասեր), նրա աշակերտներ՝ պատմիչներ Երեմիա Անձրևիկը և Սամուել Անեցին և ուրիշներ։

Հանրապետության հրապարակ

Հանրապետության հրապարակը քաղաքի վարչական կենտրոնի գլխավոր ճարտարապետական համակառույցն է, տոնակատարությունների, շքերթների և ժողովրդական հավաքույթների հիմնական վայրը։ Հանրապետության հրապարակը Երևան քաղաքի ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանի 1924-1936 թթ. նախագծած գլխավոր հատակագծի սիրտն է։

Հանրապետության հրապարակը ժամանակին կոչվում էր Լենինի հրապարակ, իսկ հարավային մասում կանգնեցված էր Լենինի մեծադիր արձանը, որն ապամոնտաժվել է Սովետական Միության փլուզումից հետո։

Ներկայումս Հանրապետության հրապարակը ձևավորում են հինգ կարևոր ու տպավորիչ շենքեր` կառուցված 1920-1950-ականներին։ Ազգայինի ներդաշնակ համադրությունները չեն խանգարել ունենալ միանգամայն դասական մոնումենտալ ճարտարապետություն։ Իսկ տուֆի գունային համադրությունների շնորհիվ այն բացարձակապես չի ճնշում այլ ընդհակառակը՝ գրավում է իր մոնումենտալությամբ։

Հրապարակի յուրօրինակ շինություններից է Հայաստանի պատմության թանգարանի և Ազգային պատկերասրահի շենքը։ Առաջին հարկը կառուցվել է Թամանյանի նախագծով, այնտեղ գործում է Հայաստանի պատմության թանգարանը։ Այս հարկի տակ ցուցադրվող նախապատմական և փոքրասիական գտածոների հավաքածուն կարող է դասվել աշխարհի լավագույնների շարքը։ Հետագայում ավելացվել են շենքի վերին հարկերը։ Հայաստանի ազգային պատկերասրահը, որը գտնվում է նույն շենքում, հայտնի է Ռեմբրանդտի, Տիցիանի և հայ ու ռուս աշխարհահռչակ վարպետների գործերի հարուստ հավաքածուով։ Շենքի ձախ թևում «Առնո Բաբաջանյան» համերգասրահն է։

Ազգային պատկերասրահի շենքի առջև կազմակերպված են երգող շատրվաններ, որոնց շնորհիվ Հանրապետության հրապարակը դարձել է զբոսաշրջիկների և տեղացիների սիրելի ժամանցի վայրերից. այստեղ հաճախ բացօթյա համերգներ են կազմակերպվում։

Գրող և ճանապարհորդ Դեերդո Հոլդինգը Հանրապետության հրապարակը կոչել է «20-րդ դարում աշխարհում կառուցված լավագույն կենտրոնական հրապարակներից մեկը»։

Օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոն

Հայկական ճարտարապետության մեկ այլ արժեքավոր կառույց է է Ալեքսանդր Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնը։ Ճարտարապետական այս կառույցը նույնպես գտնվում է Երևանի սրտում և հանդիսանում է ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանի գլուխգործոցը։ Իդեպ, այն Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդեսին արժանացել է գլխավոր մրցանակին։ Շենքը համարվում է երաժշտական մշակույթի խորհրդանիշ, որի վեհությունն արտահայտվում է ճարտարապետական նրբագեղության և շքեղության միջոցով։

Օպերայի և բալետի թատրոնը պաշտոնապես բացվել է 1933 թվականի հունվարի 20-ին։ Շենքը շրջանաձև է, բաղկացած է 2 սրահներից՝ Արամ Խաչատրյան համերգասրահ (1400 տեղ) և Ալեքսանդր Սպենդիարյանի օպերայի և բալետի ազգային թատրոն (1200 տեղ)։

Օպերայի և բալետի թատրոնի բակում “Ազատության” հրապարակն է, որտեղ տեղադրված են հայոց մեծ բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանի և կոմպոզիտոր Ալեքսանդր Սպենդիարյանի արձանները։ Ազատության հրապարակը երևանցիների և քաղաքի հյուրերի ամենասիրելի վայրերից է, քանի որ այն ոչ միայն մշակութային կենտրոն է, այլ նաև հաճելի վայր՝ զբոսնելու և վայելելու քաղաքի ջերմ մթնոլորտը։

Գոշավանք

Գոշավանքը միջնադարյան կրոնական, կրթական և մշակութային խոշոր կենտրոններից մեկն է Հայաստանում։ Այն համարվել է ժամանակի լավագույն կրթական համալիրներից մեկը։ Այստեղ են սովորել այնպիսի գործիչներ, ինչպիսիք են Վանական վարդապետը և Կիրակոս Գանձակեցին։ Սկզբում անվանվել է Նոր Գետիկ, Մխիթար Գոշի մահվանից (1213) հետո նրա անվամբ կոչվել Գոշավանք։

13-րդ դարում եղել է Հայաստանի կրոնական, կրթական և մշակութային խոշոր կենտրոն։ Այդտեղ գործել է բարձրակարգ ուսումնական հաստատություն, որը պատմական աղբյուրներում անվանվել է վարժապետարան, համալսարան, ճեմարան։ Գոշավանքի վարդապետարանում դասավանդել են հայոց և օտար լեզուներ (հունարեն, լատիներեն), քերականություն, փիլիսոփայություն, ճարտասանություն, երաժշտություն, գրչության արվեստ, նկարչություն։ Այստեղ կրթվել և գործել են Կիրակոս Գանձակեցին և Վանական Վարդապետը, որոնք հետագայում իրենց հիմնած դպրոցներում շարունակել են Գոշավանքի վարժապետարանի ավանդները։ Գոշավանքում ընդօրինակվել և ստեղծվել են բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնք պահվել են վանքի գրատանը։

1237–1241 թվականներին ամիրսպասալար Ավագ Զաքարյանի կառավարիչ Գրիգոր Տղա իշխանը կառուցել է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ միանավ եկեղեցին, որին իր հարդարանքի աննկարագրելի ճոխության և նրբագեղության համար Կիրակոս Գանձակեցին անվանել է «զարմանակերտ»։ Եկեղեցին, թեև փոքրաչափ, առանձնանում է Գոշավանքի ողջ համալիրում, և նրա հարդարանքը հայկական միջնադարյան դեկորատիվ արվեստի ամենատպավորիչ ստեղծագործություններից է։ Վանահայր Մարտիրոսի օրոք (մինչև 1241 թվականը) գավթից հյուսիս խոշոր քարերով կառուցվել են վանքի փայտածածկ գրատունը և նրան կից ժամատունը։ 1254 թվականին, Մխիթար Գոշի դամբարանի մոտ, Խաչատուր վարդապետը և Բարսեղը կառուցել են խորանարդաձև ծավալով, գմբեթավոր Ս. Գևորգ եկեղեցին։

Գոշավանքի համալիրի բաղկացուցիչ մասն են կազմում խաչքարերը, որոնց շարքում առանձնանում են վարպետ Պողոսի կերտած, ասեղնագործ նրբությամբ քանդակված զույգ խաչքարերը՝ դրված Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու արևմտյան ճակատի առջև, մուտքի երկու կողմերում (հարավային խաչքարը 1935 թվականին տեղափոխվել է Հայաստանի պատմության պետական թանգարան)։ Հյուսիսային կողմի՝ տեղում մնացած խաչքարը, ըստ արձանագրության, 1291 թվականին կանգնեցրել է Սարգիս վարդապետը։

Կասկադ համալիր

Կասկադ համալիրը յուրօրինակ ճարտարապետական-կոթողային համալիրներից մեկն է  Երևանում։ Համալիրում գտնվում են ցուցասրահներ, շատրվաններ, ծաղկանոցներ և հարթաքանդակներ։ Համալիրի վերևում գտնվում է Հոկտեմբերյան հեղափոխության 50-ամյակին նվիրված հուշարձան (1967 թ.)։ Ներքևում՝ համալիրի առջևում Ալեքսանդր Թամանյանի արձանն է։

Համալիրը կառուցվել է տրավերտին տեսակի սպիտակ քարից, որը ներդաշնակորեն համադրվում է շրջակա միջավայրի հետ։

Կասկադ համալիրի գլխավոր գաղափարը ազգային վերածնունդը ներկայացնելն էր։ Այդ գաղափարը իրականություն դարձնելու համար օգտագործվեցին ճարտարապետական ամենատարբեր ձևեր և գեղարվեստական արտահայտչամիջոցներ։ Կասկադի կառուցման նպատակը ոչ միայն տարածքի բարեկարգումն էր, այլև այնպիսի համալիրի ստեղծումը, որն ունենար բազմաբնույթ կիրառություն։

Ներկայումս Կասկադը՝ ի դեմս Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնի, ծառայում է ժամանակակից արվեստի առաջատար միտումները Հայաստանում ցուցադրելու և աշխարհին հայկական մշակույթի լավագույնս ներկայացնելու առաքելությամբ։ Կենտրոնն առաջարկում է բազմազան ցուցահանդեսներ` այդ թվում ներկայացնելով կարևոր ստեղծագործությունների ընտրանի Ջերարդ Լ. Գաֆէսճեանի հավաքածուից։

Գառնու հեթանոսական տաճար

Գառնու հեթանոսական տաճարը հելլենիստական շրջանի ճարտարապետությանը բնորոշ պերիպտեր տիպի կառույց է (պերիպտեր՝ չորս կողմից սյունաշարերով եզերված աղոթասրահ)։ Կանգնած է բարձր պատվանդանի վրա, որի գլխավոր մուտքի առաջ ունի ինն աստիճանից բաղկացած քարե սանդուղք։  Վիմագրական, մատենագիտական ու հնագիտական նյութերի համատեղումով պարզ է դարձել, որ տաճարը կառուցել է Տրդատ Ա թագավորը մ. թ. 77 թվականին։

Մասնագետների մեծագույն մասը տաճարը համարում է «հռոմեական», «հունահռոմեական» հուշարձան կամ նրա ճարտարապետությունը կապում հելլենիստական ընդհանուր արվեստի հետ՝ գրեթե միշտ ընդգծելով հուշարձանի ճարտարապետական-կառուցողական արվեստում դրսևորվող տեսակի առանձնահատկությունները։

Գառնու ամրոցն Արարատյան դաշտի հյուսիսարևելյան մատույցների պաշտպանական համակարգի հենակետն էր։ Հետագայում այստեղ կառուցվել է ժամանակի համար անառիկ ամրաշինական հզոր կառուցվածք։ Ամրոցի եռանկյունաձև տարածքը 4 կողմերից շրջապատված է 14 աշտարակների հաջորդականությամբ ստեղծված պարսպապատով։

Առանձնահատուկ ուշադրության է արժանացել նաև տաճարի հարդարանքը։ Քանդակազարդման արվեստի հիմքում ընկած է բազմազան մոտիվների կիրառման սկզբունքը՝ բազմազանությունը միասնության մեջ։ Միմյանց չեն կրկնում տաճարի մյուս մասերի ու մանրամասների զարդաքանդակները։ Տարբեր մշակումներ ունեն նույնիսկ գլխավոր քիվի առանձին քարերի վրա փորագրված առյուծի գլուխների քանդակները։

Ն. Տոկարսկին բարձր է գնահատում կառույցում քանդակման նուրբ տեխնիկան։ Ըստ նրա՝ այսպիսի տեխնիկայի ի վիճակի էին հասնել միայն տեղական վարպետները, քան դյուրամշակ մարմարի հետ գործ ունեցող դրսից եկած հռոմեացիները։ Բայց միաժամանակ նշում է, որ Գառնու հեթանոսական տաճարը լավագույն օրինակն է այն բանի, թե ինչպես տեղական վարպետները հմտորեն միահյուսեցին հռոմեական ճարտարապետության առանձին հատկանիշներ, գծեր հելլենիստական հիմքի մեջ։